منت‌گذاردن؛ زايل‌كننده ثواب‌ها
در اعمالى كه ما انجام مى‌دهيم ـ چه واجب و چه مستحب ـ برخى شرايط مربوط به صحت عملند و برخى شرايط مربوط به مقبوليت آن؛ مثلا، نمازى كه مى‌خوانيم و روزه‌اى كه مى‌گيريم، شرايط صحتى دارد كه اگر واجد اين شرايط نباشد باطل است و بايد مجدداً آن را به جا بياوريم، شرايطى هم دارد كه در قبول عمل مؤثر است؛ به اين معنا كه انجام يك عمل به فرض صحت آن، الزاماً موجب ثواب اخروى نخواهد شد، بلكه براى قبول‌شدن به شرايطى بيش از شرايط صحت نياز دارد.
حال اگر عباداتمان را آن‌گونه كه در روايات بيان شده، با تمامى شرايط صحت و قبول انجام دهيم آيا ديگر بايد خيالمان راحت باشد كه هم از نظر فقهى تكليفمان را انجام داده‌ايم و هم از نظر معنوى عبادتمان داراى شرايط قبولى بوده و ثواب اخروى براى ما منظور شده است و لذا هيچ مشكلى در قيامت نخواهيم داشت؟ مطلب مهم همين‌جا است؛ چراكه حتى اگر عملى با شرايط صحت و مقبوليت هم انجام گرفته باشد، از خطر مصون نيست. چه بسا ممكن است پس از انجام عمل باز هم امورى اتفاق بيفتد كه آثار معنوى عمل قبلى را از بين ببرد. اعمال بد آينده مى‌تواند اعمال خوب گذشته را از بين ببرد، همان‌طور كه كارهاى خير و يا توبه مى‌تواند برخى از گناهان را جبران نمايد. انسانى كه با زحمت فراوان سعى مى‌كند اعمال خود را مطابق شرايط فقهى انجام دهد، و شرايط قبولى آن را هم رعايت مى‌كند كه مثلا با اخلاص باشد، توأم با ريا و غرور نباشد و … پس از مدتى ممكن است عملى انجام دهد كه كارهاى نيك گذشته را از بين ببرد. حتى گاهى برخى از مسايل، مانند ارتداد، كليه اعمال گذشته انسان را از بين مى‌برد. در هر حال بايد توجه داشت كه ممكن است كارهايى از انسان سر بزند كه عمل يا اعمال گذشته او را فاسد كند. قرآن در سوره حجرات مى‌فرمايد:
لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ وَ رَسُولِه؛(1) در [هيچ كار] بر خدا و رسول پيشى مجوييد؛ لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ؛(2) صداهايتان را فوق صوت پيغمبر بلند مكنيد.
اين بى‌احترامى‌ها موجب مى‌شود كه اعمال گذشته انسان ـ كه با شرايط صحت و قبولى هم انجام شده است ـ از بين برود.
ممكن است كسى براى انجام وظيفه و از روى اخلاص، به انسان نيازمندى كمك مالى نمايد، اما پس از مدتى اين عمل خود را به رخ او بكشد و با اين كار عمل نيك گذشته‌اش را زايل گرداند. قرآن كريم در اين‌باره مى‌فرمايد:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى؛(3) اى اهل ايمان صدقات خود را به سبب منت و آزار تباه نسازيد.
در جاى ديگرى مى‌فرمايد: قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَة يَتْبَعُها أَذىً؛(4) رد كردن فقير با زبان خوش و دعاكردن در حق او بهتر است از صدقه‌اى كه در پى آن آزار دهند. اگر انسان با زبان خوش، فرد نيازمندى را كه به او مراجعه كرده است، رد نمايد بهتر از آن است كه به او كمك كند، اما بعد بر او منت بگذارد. اين منت گذاشتن، اصل عمل را باطل مى‌كند. امام صادق(عليه السلام) در اين روايت شريف به همين موضوع اشاره كرده و مى‌فرمايند:
اِنْ كانَتْ لَكَ يَدٌ عِنْدَ انسان فلاَ تُفْسِدْها بِكَثْرةِ المِنَنِ وَ الذِّكْرِ لها و لكِنِ اتَّبِعْها بِأَفْضَلَ منها فَاِنَّ ذلِكَ اَجْمَلُ بك فى أخلاقِكَ و اَوْجَبُ للثَّوابِ فى آخِرَتِكَ؛ اگر دستى پيش كسى دارى (كنايه از اين كه اگر خدمت و احسانى به كسى كرده‌اى)، با منت‌گذاشتن بر او، آن را از بين نبر، بلكه سعى كن خدمت بهترى را براى او انجام دهى، كه اين كار هم اخلاقت را زيباتر مى‌سازد و هم ثواب اخرويت را بيش‌تر مى‌كند.
1. حجرات (49)، 1.
2. همان، 2.
3. بقره (2)، 264.
4. بقره (2)، 263.
کتاب : پندهاي امام صادق(عليه السلام) به ره‌جويان صادق
›
