محمود حسابی در سال 1281 شمسی در تهران متولد شد ، پدر و مادرش اهل تفرش بودند . محمود چهار ساله بود ، که همراه با خانواده و پدر بزرگش که سفیر ایران در بغداد بود ، به بغداد رفت و پس از دو سال به دمشق و یک سال بعد به بیروت عزیمت کرد .
در سن هفت سالگی در مدرسه شبانه روزی فرانسوی بیروت ثبت نام نمود و مشغول تحصیل شد ، هنوز چند ماه نگذشته بود ، که زمان مأموریت پدربزرگش در بیروت ، به پایان رسید و قرار بر این شد ، که محمود و برادر بزرگش ، به تنهائی در مدرسه شبانه روزی فرانسوی بیروت بمانند و تحصیلات خود را ادامه دهند ، اما هنگام ترک بیروت ، بیتابی مادرشان سبب شد ، که مادر از کشتی پیاده شود و در بیروت بماند .

داشتن مذهب و ملیت متفاوت با سایر دانش‌آموزان (یعنی مسلمان و ایرانی بودن محمود ) و نداشتن زبان فرانسه و عربی ، در سال اول تحصیل او مشکل آفرین شد ، اما پس از گذشت یک سال ، محمود زبان فرانسه و عربی را به خوبی فرا گرفت و در دروس دیگر هم ، استعداد سرشار خود را نشان داد ، به طوری که در سال دوم ، شاگرد اول مدرسه شد و جایزه دریافت کرد .
جالب توجه اینکه نمره‌های محمود در زبان فرانسه ، بالاتر از نمرات همشاگردیهای فرانسوی الاصل او بود ، این برتری درسی ، در سالهای بعد نیز ادامه داشت ، تا جائی که وضع محمود ، زبانزد معلمان و دانش‌آموزان گردید .
در سن پانزده سالگی آموزش دوره متوسطه را آغاز کرد ، اما با شروع جنگ جهانی اول ، مدرسه فرانسوی بیروت تعطیل شد و محمود در منزل ، از یک معلم خصوصی درس می‌گرفت و همچنین مادرش ، زبان فارسی را به او آموخت . محمود با آموزش زبان فارسی ، کتاب گلستان و بوستان سعدی ، غزلیات حافظ و منشأت قائم مقام فراهانی و قرآن را مطالعه نمود . استعداد و حافظه محمود به اندازه‌ای قوی بود که در یک تابستان ، با مطالعه کتاب فرهنگ ((آلمانی فرانسه)) ، زبان آلمانی را به خوبی یاد گرفت .
او سیزده سال داشت ، که وارد مدرسه آمریکائی بیروت شد ، اما به علت عدم آشنائی به زبان انگلیسی ، او را در کلاس اول ابتدائی ثبت نام کردند .
محمود به زودی زبان انگلیسی را فرا گرفت و در امتحانات عمومی مدرسه شرکت کرد و در نتیجه از کلاس اول به کلاس پنجم ارتقاء یافت ، کلاس پنجم را پشت سر گذاشت و شاگرد اول شد ، سپس در کالج آمریکائی بیروت ثبت نام کرد و مشغول تحصیل گردید . اما پولی که از ایران برای محمود و خانواده‌اش می‌فرستادند ، بنابر دلائلی قطع شد ، در نتیجه وضع مالی و اقتصادی آنها به تاریکی گرائید . مادرش تا مدتی با فروش زیور آلات خود و لوازم قیمتی منزل ، زندگی خود و فرزندانش را اداره کرد ، ولی کم‌کم این منبع درآمد نیز به پایان رسید و مادر از ناراحتی سکته کرد و سخت بیمار شد . کار به جائی رسید ، که مستخدم سفارت ایران در بیروت ، بخشی از حقوق خود را در اختیار آنها می‌گذاشت ، اما این کمک ناچیز نمی‌توانست هزینه‌های زندگی آنان را تأمین نماید .
محمود و برادرش در شرائطی قرار گرفتند که مجبور بودند ، نان خشک جمع آوری نمایند و برای ادامه حیات از آن استفاده کنند ، اما علیرغم این مشکلات طاقت فرسا ، محمود سالهای تحصیلی خود را با موفقیت پشت سرگذاشت و علاوه بر درس ، در رشته‌های مختلف ورزشی هم فعالیت داشت و مربی شنا گردید .
پس از پایان جنگ جهانی اول ، در مدرسه مهندسی فرانسوی بیروت ثبت نام کرد و تحصیلات خود را در آن مدرسه دنبال نمود . در ایام تابستان ، با نقشه کشی و خدمت در یک مؤسسه راه سازی ، هزینه‌های زندگی و تحصیل طول سال را تأمین می‌نمود و پس از سه سال دیپلم مهندسی دریافت کرد ، سپس به دانشگاه آمریکائی ، که تحصیل در آن را ناتمام گذاشته بود بازگشت و پس از چهار سال با اخذ لیسانس در رشته‌های تاریخ ، ریاضی ، زیست‌شناسی و اخترشناسی فارغ التحصیل گردید .
محمود از بیروت به فرانسه رفت و در دانشکده برق مشغول تحصیل شد و با دریافت دیپلم مهندسی برق ، در راه آهن سراسری فرانسه مشغول به کار شد ، اما روح کنجکاو و استعداد سرشارش ارضاء نشد و با موفقیت چشمگیری در امتحان دشواری که پروفسور ((فابری)) از او گرفت ، محمود به دانشگاه سوربن فرانسه راه یافت و در دکترای رشته فیزیک تحصیلات خود را ادامه داد .
همزمان با شروع تحصیل در دکترای فیزیک ، پولی که از تهران برای محمود ارسال می‌شد ، قطع گردید ، تنگدستی و فشار اقتصادی سبب شد که محمود اقدام به آموختن رانندگی نماید ، تا با رانندگی تاکسی امرار معاش کند ، اما برادرش در تهران با وزارت راه ایران گفتگو کرد و مبلغی وام برای محمود دریافت نمود و به پاریس فرستاد و در مقابل او متعهد شد ، پس از پایان تحصیلات در وزارت راه استخدام گردد . طولی نکشید که او دکترای فیزیک را با درجه ممتاز دریافت کرد و به ایران مراجعت نمود و در وزارت راه مشغول به کار شد . دکتر محمود حسابی ، پدر فیزیک نوین و چهره تابناک علوم جدید در ایران ، یکی از شخصیتهای برجسته و برگزیده دانش در سطح جهان و بخصوص این مرز و بوم بود ، که بیش از شصت سال خدمات ارزشمند علمی و فرهنگی به کشور نمود .
او در انتقال علوم جدید به ایران ، عمده‌ترین سهم را داشت ، که قابل مقایسه با هیچ کسی نیست . دکتر حسابی بانی اولین دانشگاه و اولین دارالمعلمین و بنیانگذار ده‌ها مرکز تحقیقاتی و پژوهشی در ایران بود ، به طوری که در تاریخچه آموزش فیزیک دانشگاهی و تأسیس دانشگاه در ایران ، با نام دکتر حسابی قرین است . او عاشق سرافرازی ایران بود ، شکوفائی علمی این کشور را آرزو می‌کرد ، به طوری که در هر شرائطی حاضر نبود لحظه‌ای از کشورش دور بماند .
برخی از مشاغل و خدمات پروفسور محمود حسابی در ایران را ، به شرح ذیل می‌توان نام برد :
1 مهندسی راه در وزارت راه و ترابری .
2 تأسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و تدریس در آن جا .
3 - ترسیم اولین نقشه ساختمانی راه ساحلی سراسری میان بنادر خلیج فارس از بوشهر تا بندر لنگه .
4 تأسیس دار المعلمین (دانشسرای عالی ) و تدریس در آن جا .
5 ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی در ایران .
6 نصب و راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران .
7 همکاری در تأسیس اولین بیمارستان خصوصی کشور .
8 آغاز واژه گزینی علمی در ایران .
9 نوشتن قانون دانشگاه .
10 تأسیس دانشگاه تهران .
11 تأسیس دانشکده فنی و تصدی ریاست و تدریس آن .
12 تأسیس دانشکده علوم و قبول ریاست و تدریس آن .
13 مأموریت در خلع ید ، از شرکت نفت انگلیسی در دولت دکتر مصدق و تصدی اولین ریاست هیأت مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران . 14 تصدی وزارت فرهنگ در دولت دکتر مصدق .
15 پایه گذاری مدارس عشایری در کشور .
16 - مخالفت با طرح قرارداد ننگین کنسرسیوم در مجلس شورای ملی .
17 مخالفت با قرارداد دولت ایران ، در عضویت سنتو در مجلس شورای ملی .
18 تأسیس اولین رصدخانه تعقیب ماهواره‌ها در شیراز .
19 شرکت در پایه گذاری مرکز مخابرات اسدآباد همدان .
20 تدوین قانون استاندارد در ایران .
21 پایه گذاری مؤسسه ژئوفیزیک در دانشگاه تهران .
22 پایه گذاری مرکز تحقیقات و رآکتور اتمی در دانشگاه تهران .
23 همکاری در تأسیس انجمن موسیقی ایران .
پروفسور محمود حسابی دارای مقالات و رساله‌های فراوان ، در زمینه‌های مختلف می‌باشد ، مانند :
1 حساسیت سلوهای فتوالکتریک
2 تفسیر امواج .
3 ماهیت ماده .
4 پیشنهاد تغییر قانون جاذبه عمومی نیوتن .
5 ذرات پیوسته .
6 مدل ذره بی‌نهایت گسترده .
7 راه‌ها .
8 نامهای ایرانی در علوم و استفاده از واژه‌های فارسی در علوم .
9 - توانائی زبان فارسی .
10 فیزیک جدید و فلسفه ایران باستان .
اغلب مقالات و رساله‌های او در مجلات علمی معتبر ایران و جهان به چاپ رسیده است .
پروفسور حسابی در انجمنهای علمی سطح بالای جهان عضویت داشت و در اکثر محافل و مراکز علمی دنیا ، کنفرانسهای علمی ارائه کرد . پروفسور حسابی از سوی یک مرکز علمی در آمریکا ، به عنوان کاندیدای مرد سال 1990 جهان انتخاب شده است .
پروفسور محمود حسابی ، فیزیکدان برجسته معاصر ، با نام نیک و بجای گذاشتن این همه آثار علمی و فرهنگی ، پس از یک عمر نود ساله کوشش و تلاش ، دوازدهم شهریور 1371 شمسی قمری در بیمارستان دانشگاه ژنو ، زندگی پر بار خود را به درود گفت .
صبر کرده بود چندی در حرج - - کشف شد ، کان صبر مفتاح الفرج
صبر گنج است ، ای برادر صبر کن - - تا شفا یابی تو زین رنج کهن
صبر سوی کشف هر سر ، رهبر است - - صبر تلخ آمد ، بر او شکر است
پرس پرسان می‌کشیدش تا به صدر - - گفت گنجی یافتم اما به صبر
صبر تلخ آمد ، و لیکن عاقبت - - میوه شیرین دهد ، پر منفعت .

پی نوشتها:

1- اطلاعات علمی ، دی ماه 1369 ، شماره 21 .

2- مثنوی دفتر سوم ، ص 248 ، دفتر اول ، ص 4 .

3- کیهان فرهنگی ، مهرماه 1371 ، شماره 7 ، ص 57 .

4- مثنوی دفتر سوم ، ص 248 ، دفتر اول ، ص 4 .