امام رضا (علیه السلام) نسبت به خانواده حساسیت بالایی داشتند و خودشان به شدت مقید به انجام رفتارهای مثبت در خانواده بودند. ایشان در بخشی از کلام مبارکشان از رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل می فرمایند: «نیکوترین مردم در ایمان، مهربان ترین ایشان است با اهل خود و من مهربان ترین شما هستم با اهل خود.»[1] به طور کلی سیرۀ رفتاری ایشان در خانواده را می توان از دو منظر مورد مطالعه قرار داد: 1- رفتار عمومی 2- رفتار شخصی

1- رفتار عمومی
رفتار عمومی شامل رفتارهای کلی امام (علیه السلام) در محیط خانواده است. رفتارهایی از قبیل تأمین معیشت، آداب سفره، نصیحت عمومی، خوش خویی و خوش رویی در منزل، اهمیت به ارزش ها و … .
یک مرد در خانواده می تواند با تقید به رفتارهای مثبت، هم زمینۀ رشد معنوی خود و هم موجبات رشد مادی و معنوی اهل خانواده را فراهم کند. امام (علیه السلام) در این رابطه می فرمایند: «براى خانه هایتان بهره اى از قرآن قرار دهید که اگر در خانه اى قرآن خوانده شود، کارها بر اهلش آسان شده، خیرش زیاد مى گردد و ساکنینش در فزونى هستند و اگر در خانه اى قرآن تلاوت نگردد، بر اهلش تنگ شده، خیرش کم مى گردد و ساکنینش در نقصان قرار دارند.»[2] ایشان همچنین در روایتی می فرمایند: «یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَى عِیَالِهِ کَیْلَا یَتَمَنَّوْا مَوْتَه»؛ مرد را سزاوار است که زندگى عیالش را توسعه دهد تا مرگش را آرزو نکنند.[3] یعنی مرد در خانواده یک اخلاقی داشته باشد که خانواده به او افتخار کنند، نه اخلاقی که از خداوند مرگش را بخواهند و بگویند که ای کاش او نبود، ای کاش زنده نبود تا این قدر به ما سختی ندهد و اذیت نکند. ایشان در مورد اهمیت تأمین معیشت و رزق خانواده می فرمایند: «کسى که در طلب روزى مى کوشد و فضل خدا را مى جوید تا مخارج اهل و عیال خود را کفایت کند، اجر و پاداش او از مجاهد راه خدا بیشتر است»[4]. همان طور که اشاره شد، تشویق به امر کسب درآمد حلال برای خانواده همراه با ثواب به این عظمت، نشان دهندۀ این است که ساختار جامعۀ زمینه ساز، باید ساختاری به دور از کسب درآمد حرام باشد. ایشان در کلامی دیگر می فرمایند: «صَاحِبُ النِّعْمَةِ یَجِبُ عَلَیْهِ التَّوْسِعَةُ عَنْ عِیَالِه»، افرادى که از نعمتى برخوردارند باید بر زن و فرزند خود گشایش دهند.[5]
در باب آداب سفره، یکی از خادمان امام رضا (علیه السلام) می گوید: «هرگاه حضرت رضا (علیه السلام) خلوت مى کرد تمامى کارگزاران و خدمتکاران خویش را از کوچک و بزرگ گرد خود جمع می کرد و براى آنان سخن می گفت و با آنان گفتگو می نمود و انس می گرفت و هم صحبت مى شد و روش آن حضرت در هنگام صرف غذا این بود که همه را سر یک سفره می خواند و هیچ کس را فرو نمی گذاشت.»[6] یا در جای دیگر می گوید: «حضرت رضا (علیه السلام) به ما فرمود که اگر من بالاى سر شما ایستادم در موقعى که غذا می خورید از جایتان حرکت نکنید تا غذایتان را بخورید. گاهى بعضى از ماها را صدا می زدند؛ به ایشان می گفتند غذا می خورد و ایشان می فرمود بگذارید غذایش تمام شود.»[7]
همچنین ایشان نسبت به اهل منزل بسیار خوش رفتار و خوش برخورد بودند و دیگران را نیز به این امر سفارش می کردند. امام رضا (علیه السلام) در روایتی از رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل می فرمایند:«أَقْرَبُکُمْ مِنِّى مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ»؛ در قیامت نزدیک ترین شما به من، خوشخوترین شما است و خوب ترین شما [بهترین شما] آن کس است که با خانواده خود به نیکى و مهربانی رفتار نماید.[8]
از دیگر مسائلی که امام (علیه السلام) به آن تقید داشتند، حفظ ارزش ها و زیبایی بخشی به آن ها بود. امام (علیه السلام) توجه ما را به قلق هایی معطوف می کنند. به عنوان نمونه حضرت از رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل می کنند: «به خانواده خود در هر روز جمعه چیزى از میوه و گوشت بدهید تا آنان به آمدن جمعه خوشحال باشند.»[9]
ایشان همچنین سفارش می کردند که نباید به خاطر رضایت دیگران خانوادۀ خود را در مضیقه قرار دهیم. ایشان به نقل از امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «مردی آن حضرت را به مهمانی دعوت کرد، اما آن حضرت با سه شرط، دعوت او را پذیرفت، از جمله آن که فرمودند: در صورتی به مهمانی شما می آیم که خانواده خود را برای پذیرایی از من به زحمت نیندازی.»[10]

2- رفتار شخصی
رفتار شخصی شامل رفتارهایی است که امام (علیه السلام) با تک تک اعضای خانواده داشتند؛ مانند رفتار مناسب با همسر و رفتار در قبال فرزندان. خداوند در قرآن همسران را مایۀ آرامش یکدیگر معرفی می کند و می فرماید: «ما بین شما مودت قرا دادیم»[11]؛ بنابراین جهت تداوم آرامش و ایجاد مودت الهی لازم است با راه کارهای مناسب در این زمینه آشنا شویم و آن ها را بکار گیریم. پاکیزگی در برابر همسر، محبت کردن و عدم آزار، دادن نفقه و ایجاد آرامش از مواردی است که در برخورد با همسر در سیرۀ امام رضا (علیه السلام) شاهد آن هستیم. ایشان در روایتی در مورد لزوم پاکیزگی در برابر همسر فرمودند: «زنان یهود از عفت بیرون رفتند و به فساد کشیده شدند و چنین نشدند مگر به کم توجهى شوهران به آرایش و نظافت خود و نیز فرمود: زن از تو همان را میل دارد که تو از او میل دارى.»[12] و یا در روایت دیگری فرمودند: «براى مؤمن شایسته نیست که عطر زدن را در هیچ روزى ترک کند و اگر بر آن توانایى ندارد یک روز عطر بزند و یک روز نزند و اگر به آن هم توانایى ندارد، هر جمعه عطر بزند و آن را ترک نکند.»[13]
حفظ حقوق زن هم از جمله مواردی است که در سیرۀ اهل بیت (علیهم السلام) به وفور دیده می شود. ابو القاسم فارسى از حضرت رضا (علیه السلام) روایت کرده و می گوید: «خدمت آن حضرت عرض کردم: قربانت گردم. خداوند متعال مى فرماید:﴿ فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْریحٌ بِإِحْسانٍ﴾[14] ؛ پس از آن یا [باید زن را] به خوبی نگاه داشتن ، یا به شایستگی آزاد کردن. مقصودش چیست؟ فرمود: اما امساک به معروف آن است که از آزار و اذیت کردن زن خوددارى کند و نفقه او را بدهد …»[15]
در مورد فرزندان نیز ایشان نهایت ادب و احترام را منظور داشتند و سفارش هایی نیز در این مورد دارند. آن چیزی که در سیرۀ ایشان در مورد فرزندان وارد شده مواردی همچون انتخاب اسم نیکو، مراقبت از کودک، اعتماد، احترام (استفاده از کنیه)، تشویق، نظارت صحیح و موارد دیگر است. ایشان فرزند خود ـ امام جواد (علیه السلام) ـ را با کنیه نام می بردند مثلاً ایشان در زمانی که امام جواد (علیه السلام) کودک بودند، می فرمودند: «ابوجعفر به من نامه اى فرستاده است»، یا «من به ابوجعفر چنین نوشتم.»[16] استفاده از واژه های همچون «بأبی أنت و أمی» در برخورد با فرزندشان قابل توجه است. اعتماد به نفس دادن به فرزند از دیگر مواردی هست که در سیرۀ ایشان دیده می شود. امام رضا (علیه السلام) در زمانی که در مدینه بود، اداره امور را عملاً به فرزندش واگذار می کرد و امام جواد (علیه السلام) با این که نوجوان بودند، از عهدۀ کار بر میآمدند.

کتابنامه:
* قرآن مجید
1- ابن بابویه، محمد بن علی، خصال، 2جلد، جامعۀ مدرسین، ایران؛ قم، چاپ اول، 1362ش.
2- ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، 2جلد، نشر جهان، ایران؛ تهران، چاپ اول، 1378ق.
3- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، یک جلد، جامعۀ مدرسین، ایران؛ قم، چاپ دوم، 1404 / 1363ق .
4- طاهری وحدتی، حسین، نشریه: مشکو ة زمستان 1384، شماره 89.
5- طبرسی، حسن بن فضل مکارم الأخلاق، یک جلد، الشریف الرضی، ایران؛ قم، چاپ چهارم، 1412 ق / 1370ش.
6- کلینی، محمد بن یعقوب،گزیده کافى، 3جلد، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ایران؛ تهران، چاپ اول، 1363ش.
7- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار (ط ـ بیروت)، 111جلد، دار إحیاء التراث العربی، لبنان؛ بیروت، چاپ دوم، 1403ق
8- منسوب به علی بن موسی، امام هشتم (علیه السلام)، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا (علیه السلام)، یک جلد، موسسۀ آل البیت (علیهم السلام)، ایران؛ مشهد، چاپ اول، 1406ق.
9- همت بناری، علی، نشریه: فرهنگ کوثر، مرداد 1377، شماره17.

[1]- ابن بابویه، محمدبن علی، عیون أخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج‏2، ص38.
[2]ـ مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار (ط ـ بیروت)، ج89، ص200
[3]- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏4، ص11
[4]ـ کلینی، محمد بن یعقوب، گزیده کافى، ج‏4، ص248.
[5]ـ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص442 .
[6]ـ ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج‏2، ص 159.
[7]- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار (ط ـ بیروت)، ج49، ص102
[8]ـ همان، ج‏2، ص38 .
[9]ـ منسوب به علی بن موسی، امام هشتم (علیه‌السلام)، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا (علیه‌السلام)، ص355
[10]ـ ابن بابویه، محمد بن علی، خصال، ج 1، ص188.
[11]ـ روم آیه 21
[12]ـ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، ص81
[13]ـ ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج‏1، ص279
[14]ـ بقره آیه 229
[15]ـ بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏1، ص475
[16]- ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج2، ص240