درباره مسئله پیدایش انسان از خاک چند گونه تفکر، مکتب و تئوری وجود دارد که در طول تاریخ مورد ارزیابی دانشمندان قرار گرفته و سبب بحثهای بسیاری شده است:
1. رویش از زمین: باور به رویش انسان از زمین یکی از دیدگاههای کهن درباره پیدایش انسان است که شاید نخستین بار از سوی فردی به نام لوکرتیوس در یونان باستان مطرح گردید.
2. منشأ کیهانی انسان (پان اسپرمی): یکی دیگر از دیدگاههای انسان، شناختی قدیمی است که برگرفته از تعالیم فیلسوف یونانی آنکساغورس (428- 500 ق. م) می‌باشد. وی می‌گفت: حیات از ازل بوده و تا ابد ادامه خواهد داشت و آفرینش و فنا به آن راه ندارد.

جنینهای اثیری یا تخمهای تغییر ناپذیر بسیار کوچک به نام «اسپرماتا»، در پهنه عالم پراکنده‌اند و باران آنها را از هوا به زمین منتقل می‌کند. سپس در خاک مرطوب زمین بارور می‌گرداند و از همین نطفه‌ها، موجودات زنده و حتی آدمی پدید می‌آید.
3. نظریه ترانسفورمیسم (نظریه تکامل انواع): این دیدگاه، ماندگارترین و پرماجراترین دیدگاه انسان شناختی است که هم ریشه در تاریخ و هم در عصر دانش تجربی دارد. فیلسوف چینی تسون تسه 2500 سال قبل چنین گفته است: «اصولا تمام سازمانها از یک واحد تشکیل شده‌اند. این واحد به مرور زمان، مراحل گوناگون و تغییرات مداومی یافته است و سبب پیدایش شکلهای مختلف و اجسام و موجودات متنوع می‌گردد.» چارلز داروین «1»- که نظریه معروف تکامل انسان از حیوان را مطرح کرد- از پیروان این نظریه است.
4. نظریه ثبات انواع (فیکسیسم): پیروان این نظریه، آفرینش مستقل و معجزه‌آسای نخستین انسان را مبنای آموزشهای ارسطویی و کتب آسمانی می‌دانند و دانشمندانی چون کارل لینه و جورج گوویه مراحل آن را استحکام بخشیده‌اند. بر پایه آنچه در تورات می‌باشد- که مورد پذیرش مسیحیت نیز هست- حضرت آدم علیه السّلام از خاک آفریده شده و خداوند از روح خویش در او دمیده است.
در ایران باستان و در آیین زرتشت، نخستین انسان، پیام خدایی خیر را گرفته و به پاک‌اندیشی و قدرت مبارزه با اهریمن دست پیدا کرده است؛ چنانکه در اوستا آمده است:
«فروهر کیومرث پاک را می‌ستاییم؛ نخستین کسی که به گفتار و آموزش اهورامزدا گوش فرا داد.» «2»
إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ. «3»
ما آنها را از گلی چسبنده آفریدیم.
چسبنده بودن خاک گویای آن است که به احتمال زیاد، خاک اولیه با مایعی ممزوج شده و سپس به حالت آمیخته درآمده است.قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ. «4»
انسان را از گلی خشک مانند سفال آفریدیم.
صلصال در اصل به معنای رفت و آمد اصوات در اجسام خشک است. فخّار نیز از ماده «فخر» گرفته شده است و به معنای کسی است که زیاد فخر می‌کند و چون این گونه اشخاص، افرادی تو خالی و پر سر و صدایی هستند، این کلمه به کوزه و سفال- به سبب سر و صدای زیاد آن- تشبیه شده است. «5»
ظاهر نگاشته آب و گل است، به باطن پادشاه دوستی را محمل به ظاهر ساخته از گل است به باطن خاتم دولت را دل است (نگین) و عبرت به وصل است نه به اصل، که وصل قربت است و اصل تربت. «6»
به هر حال این نکته، دو موضوع را تداعی می‌نماید؛ اول اینکه، خاک گل کوزه‌گری و سفالگری مانند کوزه‌ها و اشیای سفالی زیر خاکی و عتیقه، از قدمت زیادی برخوردار است و تغییرات و تحولات زیادی را به خود دیده است. دوم اینکه برای تبدیل خاک به گل سفالگری، باید آن را با مایع دیگری ترکیب کرد. از این رو خداوند می‌فرماید:
وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً. «7»
و او خدایی است که بشر را از آب آفرید.
می‌دانیم آب برای زندگی هر موجودی لازم است؛ پس برای آفرینش انسان، هم از خاک به عنوان مصالح اولیه و هم از آب به عنوان نزدیک کننده اجزای آن استفاده شده است. «با نگاهی موشکافانه به ساختمان بدن انسان در می‌یابیم که حدود 80 درصد بدن کودکان و شیرخواران را آب تشکیل می‌دهد. در بالغین مرد در حدود 55 درصد و در زنان- به علت وجود بافتهای چربی- در حدود 45 درصد از کل وزن بدنشان را آب تشکیل می‌دهد.» «8»با توجه به الکترولیتهای بدن انسان که شامل سدیم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم می‌شود و مقایسه آن با آب دریاها، نکات بسیار مشابهی یافت می‌شود و چنین به نظر می‌رسد که این الکترولیت‌ها در ابتدای خلقت دارای منشأ مشترکی بوده‌اند.
آب و خاک از ذرات بسیار ریزی تشکیل شده‌اند که با کمترین نسیم و حرارتی به سوی بالا متمایل می‌گردند و خود را به سوی نور می‌کشانند. انسان از این دو جز (آب و خاک) تشکیل شده است. پس هرگاه نفس خود را کنترل نماید و خود را در برابر خالق هستی چیزی نپندارد، او نیز (روح و معنویت او) صعود خواهد نمود.
فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ. خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ. یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ. «9»
پس انسان باید به خلقت خویش بنگرد که چگونه آفریده شده است؟ او از آب و نطفه جهنده‌ای خلق شده [که] از صلب مرد و میان استخوانهای سینه زن پدید می‌آید! برخی از اساتید معتقدند که فقط نخستین انسان- حضرت آدم- از خاک آفریده شده و انسانهای بعدی از نطفه آفریده شده‌اند. پس می‌توان گفت که سایر انسانها به لحاظ مبدأ بعید، از تراب و به لحاظ مبدأ قریب، از نطفه آفریده شده‌اند. «10»
در آیه فوق گوشزد می‌شود که انسان به شناخت خویش بپردازد و بنگرد که ابتدا چه بوده و از چه چیزی به وجود آمده است. سپس در پاسخ می‌فرماید: او از آب جهنده‌ای که از سیستم تناسلی مردان و زنان ترکیب شده، آفریده شده است.
از نکات جالب قرآنی این است که خداوند همیشه مبدأ نخست را تأکید می‌نماید؛ مثلا در مورد خلقت انسان، او را به فکر واداشته، می‌گوید از خاک آفریده شده است و در مورد آب جهنده، به صلب و ترائب اشاره می‌نماید درباره معنای ترائب چنین آمده است: عضوی است که به صورت دوگانه در زنان وجود دارد؛ مثل سینه‌ها، دو تخمدان و دو ران و صلب به ستون فقرات و نخاع شوکی اشاره دارد که به دستگاه تولید مثل مردان عصب می‌دهد. همچنین، در دعای معروف جوشن کبیر آمده است:
یا من خلق من الماء بشرا.
ای کسی که نوع بشر (انسان) را از آب (نطفه) به وجود آورده‌ای.
أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ. «11»
ما او را از نطفه آفریدیم.
استاد حسن زاده آملی در این باره می‌فرماید: «نطفه را مانند هسته و دانه‌ای در نظر بگیرید که متن و خلاصه درخت و یا بوته است؛ برای مثال، یک تخم نارنج، درخت نارنج فشرده است و یک دانه کنجد، بوته کنجد فشرده‌ای است که اگر در زمین مستعد کاشته شود، آن متن (دانه) شرح می‌گردد و آن اجمال تفصیل می‌یابد و شرح و تفصیل آن، عبارت است از همان درخت نارنج و بوته کنجد. نطفه انسان نیز متن انسان است که در رحم به وسیله اعضا و جوارح گوناگون و با رعایت تناسب و توازن و اشکال مخصوص، آمیخته شده و تصویر می‌گردد، تا بتواند از قوه به فعل برسد.» «12»
سلولهای بدن انسان (سوماتیک)، حاوی 46 کروموزم (23 جفت) می‌باشد و هر کروموزم حاوی هزاران ژن وراثتی است. از آنجایی که تعداد کروموزمهای دریافت شده توسط جنین، نباید بیشتر از تعداد کروموزمهای والدین خویش باشد، بنابراین بر خلاف تمامی تقسیمهای سلولی که در سایر نقاط بدن رخ می‌دهد- و سلولهای 46 کروموزمی (میتوز) به وجود می‌آیند- طی فرایند تقسیمی که سبب نصف شدن کروموزم می‌شود (میوز)، سلولهایی با 23 کروموزم در سیستم جنسی مردان و زنان به وجود می‌آید؛ یعنی هر کدام از والدین، تنها 23 کروموزم (50 درصد کروموزمهای انتقال دهنده صفات) را به فرزند (جنین) می‌دهند. این مسئله باعث می‌شود که تنوع و گوناگونی بسیاری در نسلهای آینده رخ دهد و انسان مدام در حال دگرگونی و رشد و نمو متفاوت باشد. «13» انسان از آبی جهنده یعنی از منی که حاوی میلیونها سلول جنسی مردانه اسپرماتوزوئید «14»- که تنها یکی از آنان موفق به لقاح با سلول جنسی ماده زنانه به نام تخمک «15» می‌گردد- به وجود می‌آید.
خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ. «16»
انسان را از علق (خون بسته) به وجود آورد.
ترکیب سلول جنسی مردان (اسپرماتوزوئید) و سلول جنسی زنان (اووم) در داخل لوله‌های فالوپ که به رحم متصل‌اند، روی می‌دهد و یک موجود اولیه (elecotsalB) بدون شکل، لخته مانند و بسیار کوچک 46 کروموزمی را تشکیل می‌دهد.
امروزه محققین با استفاده از دانش باروری سلولهای جنسی انسان در محیط آزمایشگاه که به صورت (FVI «4») انجام می‌پذیرد، در مرحله اول، با یک وسیله مکنده، تخمک را قبل از تخمک گذاری، از فولیکول تخمدانی به دست آورده، در یک محیط کشت ساده قرار می‌دهند و بلافاصله آنها را با سلولهای جنسی مردانه ترکیب می‌کنند. در این مرحله امکان دارد که رویان اولیه انسان تا مرحله ابتدایی (elecotsalB) رشد نماید. مرحله بعدی، جایگزینی این موجود اولیه در داخل رحم مادر است که از فرایند پیچیده و مشکلی برخوردار است. «17»
خداوند در این باره می‌فرماید:
وَ أَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی. مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنی. «18»
و اوست که نر و ماده را با هم آفرید. از نطفه، هنگامی که [به رحم زنان] فرو ریخته می‌شود. تداوم نسلها که به وسیله آفرینش زوجین صورت می‌گیرد، به تدبیر خداوند است. همچنین تمام حوادثی که در طول زندگی انسان رخ می‌دهد از ناحیه اوست. از این رو خداوند برای اثبات ناتوانی انسان در خلق این پدیده می‌فرماید:
أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ. «19»
آیا شما [آن نطفه را به صورت فرزند] آفریدید یا ما آفریدیم؟
اراده، اراده پروردگار است و تا خداوند نخواهد، نطفه و علقه‌ای بسته نمی‌شود و فرزندی به وجود نمی‌آید.
ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ. «20»
سپس او را [به صورت] نطفه در جایگاهی استوار قرار دادیم.
لقاح سلولهای جنسی مرد و زن، در قسمت حبابی لوله‌های رحمی صورت می‌گیرد. این ناحیه وسیع‌ترین قسمت لوله است. پس از تشکیل موجود اولیه، آن را از طریق لوله‌های فالوپ به سمت رحم می‌آورند. در این مدّت، موجود اولیه در حال تقسیم است؛ به طوری که پس از 9 روز تقریبا به نزدیکی رحم می‌رسد و قسمتی از آن در جایگاه مناسبی قرار می‌گیرد.
به این عمل «لانه گزینی بلاستوسیت» «21» می‌گویند.
این مرحله از اهمیت زیادی برخوردار است؛ چرا که اگر لانه گزینی درست انجام نگیرد- مثلا، موجود اولیه در قسمتهای تحتانی رحم واقع شود- باعث سقط جنین می‌شود و یا اگر هم جنین بتواند به رشد خود ادامه دهد، سبب ایجاد جفت و جنین سر راهی «22» می‌گردد که در این صورت می‌تواند خطر خونریزی‌های شدید را هم برای جنین و هم برای مادر به دنبال داشته باشد.
__________________________________________________
(1) همواره بین دانشمندان علوم تجربی، نظریه تکامل با تردید همراه بوده است. تامس هاکسلی (1825- 1895 م) زیست شناس انگلیسی که از طرفداران نظریه تکامل داروین است، مدعی است دلایل انتخاب طبیعی برای اثبات تغییر انواع، کافی نیستند.
(2) پژوهشهای قرآنی، ش 15 و 16، ص 92.
(3) صافات (37): 11.
(4) الرحمن (55): 14.
(5) تفسیر نمونه، ج 23، ص 118؛ تکامل در قرآن، علی مشکینی، ص 54.
(6) تفسیر عرفانی قرآن، ج 2، ص 484.
(7) فرقان (25): 54.
(8) اصول بیهوشی میلر، ص 251.
(9) طارق (86): 5- 7.
(10) معارف قرآن، ص 33.
(11) یس (36): 77.
(12) معرفت نفس، ج 1، ص 80.
(13) چکیده‌ای از ژنتیک، ژی. ال روسینیو، ص 88 و 89.
(14) ediozotamrepS
(15) muvO
(16) سوره علق (96): 2.
(17) noitazilitreF ortiv ni
(18) رویان شناسی پزشکی، ص 31.
(19) نجم (53): 45 و 46.
(20) واقعه (56): 59.
(21) مؤمنون (23): 13.
(22). tsycotsalB fo noitatnalpmi.
(23). aivrep atnecalP.

آن سوی آیه ها، نگرشی بر اعجازهای پزشکی قرآن